Wpływ nierówności pod względem kapitału ludzkiego na spójność społeczną i konwergencję

Kapitał ludzki – definiowany jako wiedza, umiejętności i inne atrybuty, które umożliwiają ludziom bycie produktywnymi – jest kluczowym czynnikiem napędzającym dynamikę i wzrost w unijnej gospodarce. Raport ocenia sukces UE w rozwijaniu i wykorzystywaniu kapitału ludzkiego do wspierania postępu gospodarczego i społecznego.
 

Na wstępie dokonano analizy różnic w kapitale ludzkim między państwami członkowskimi pod względem jego tworzenia, wykorzystania na rynku pracy i mobilności. Poprzez analizę 16 wskaźników zbadano, czy występuje pozytywna konwergencja wśród państw członkowskich – innymi słowy, czy wyniki w tworzeniu i wykorzystywaniu kapitału ludzkiego się poprawiają i czy różnice między nimi się zmniejszają. W dalszej części analizy określono pod względem ilościowym wpływ szkolnictwa wyższego na konwergencję dochodów krajowych we wszystkich państwach członkowskich. Skupiając się na mobilności kapitału ludzkiego, obliczono koszty, jakie państwa członkowskie ponoszą w związku z emigracją talentów. Na koniec przedstawiono wnioski z analiz przypadków dotyczących polityk realizowanych w pięciu państwach członkowskich, na temat kształtowania polityki mającej na celu przyciąganie i zatrzymywanie wysoko wykwalifikowanych absolwentów.
 

Kontekst polityki

Zgodnie z komunikatem Komisji Europejskiej z 2023 r. w sprawie wykorzystania talentów w regionach Europy, przyciąganie i zatrzymywanie talentów powinno być priorytetem strategii regionów celu zapewnienia ich dobrobytu i zmniejszenia dysproporcji między nimi. Podkreśla to podwójne wyzwanie dla regionów, które zmagają się ze spadkiem liczby ludności z powodu zmian demograficznych i stałym odpływem obywateli z wykształceniem wyższym ze względu na słabe perspektywy wzrostu gospodarczego na tym obszarze.
 

Mobilność wewnątrz UE jest ważnym filarem jednolitego rynku UE. Ciągły odpływ ludności z danego regionu lub kraju może jednak utrudniać konwergencję państw członkowskich, ponieważ niektóre terytoria nie będą w stanie sprostać wymaganiom rynku pracy i wyzwaniom podwójnej transformacji. Zrozumienie tych przepływów i leżących u ich podstaw przyczyn może pomóc UE w zmniejszeniu dysproporcji między państwami członkowskimi i zwiększeniu spójności, a jednocześnie utrzymać dwukierunkową wymianę kapitału ludzkiego sprzyjającą wymianie wiedzy i wzrostowi gospodarczemu.
 

Chociaż potrzeba wzrostu gospodarczego i innowacji jest niepodważalnym argumentem przemawiającym za tworzeniem siły roboczej dysponującej wiedzą i umiejętnościami w celu wspierania ważnej gospodarki światowej, nie jest to jedyny powód do rozwoju kapitału ludzkiego. Wpływ edukacji wykracza poza skutki ekonomiczne, ponieważ wykształceni obywatele częściej aktywnie uczestniczą w życiu społecznym i obywatelskim, przyczyniając się do funkcjonowania instytucji demokratycznych.
 

Kluczowe ustalenia

• Jeśli chodzi o wskaźniki tworzenia kapitału ludzkiego, państwa członkowskie wykazują pozytywną konwergencję. Udział produktu krajowego brutto (PKB) przeznaczany na szkolnictwo wyższe, odsetek osób przedwcześnie kończących naukę, wskaźnik uzyskiwania wykształcenia wyższego oraz uczestnictwa w szkoleniach w miejscu pracy przyczyniły się do osiągnięcia celów polityki.
   
• Między państwami członkowskimi występują różnice w sposobie wykorzystania kapitału ludzkiego, przy czym niektóre państwa lepiej wykorzystują kapitał ludzki na rynku pracy niż inne. Doprowadziło to do pogłębienia się dysproporcji między państwami członkowskimi w zakresie wskaźnika zatrudnienia absolwentów i inwestycji w badania i rozwój. Pozytywnym aspektem jest to, że spadł odsetek absolwentów, którzy nie pracują, nie kształcą się ani nie szkolą (NEET) lub mają zbyt wysokie kwalifikacje do pracy; jednak na szczeblu regionalnym, zwłaszcza w Grecji, Włoszech i Hiszpanii, unijne średnie dla obu wskaźników są nadal wysokie.
   
• Kapitał ludzki odegrał rolę w konwergencji UE w odniesieniu do dochodu narodowego w latach 2014–2021. Analiza sugeruje, że wysoko wykształcone osoby pomogły państwom członkowskim i regionom Europy Środkowej i Wschodniej dogonić ich zachodnioeuropejskich odpowiedników pod względem PKB na mieszkańca.
   
• Zrównoważona cyrkulacja kapitału ludzkiego – znana również w literaturze jako cyrkulacja mózgów – nie została jeszcze osiągnięta w całej UE: niektóre kraje i regiony są „gwiazdami” przyciągającymi talenty, podczas gdy inne mają trudności z wchłonięciem kapitału ludzkiego, w który zainwestowały. To one właśnie tracą swój kapitał ludzki, a napływające zagraniczne talenty nie rekompensują tej straty. Ostrożne szacunki kosztów wskazują, że w przypadku Belgii i Włoch (dwóch krajów, dla których możliwe było przeprowadzenie pełnych obliczeń) koszt ten może przekroczyć 10 miliardów euro w ciągu dekady.
   
• Państwa członkowskie, które są krajami przyjmującymi netto absolwentów – notując czysty zysk talentów w porównaniu z innymi państwami członkowskimi – mogą nadal zmagać się z problemem drenażu mózgów w określonych obszarach lub regionach, a zatem konieczne są lokalne inicjatywy mające na celu rozwiązanie tego problemu.
   
• Polityki postrzegane jako skuteczne w przyciąganiu kapitału ludzkiego zazwyczaj ukierunkowane są na określony rodzaj talentów. Oznacza to, że polityki dostosowane do indywidualnych potrzeb lepiej odpowiadają potrzebom i oczekiwaniom utalentowanych osób, do których są kierowane (studentów, absolwentów, naukowców, badaczy i profesjonalistów) niż polityki ogólne.
   
• Najważniejszym czynnikiem w polityce ukierunkowanej na pozyskiwanie zagranicznych talentów jest wynagrodzenie. Inne czynniki, takie jak zapewnienie wsparcia i oferty mieszkaniowe, są również ważne, ale rzadko uwzględnia się je w politykach mających na celu przyciągnięcie jednostek. Pozostawia się je raczej inicjatywom pomocniczym lub lokalnym. Jednak w przypadku obywateli, którzy już wcześniej wyemigrowali, czynniki kulturowe i powody osobiste mogą również odgrywać rolę w decyzji o powrocie.
   

Wskazówki dotyczące polityki

• Wdrażanie polityk mających na celu przyciągnięcie i zatrzymanie talentów opiera się na licznych opcjach finansowania (pochodzących z przydziałów budżetowych) i zachęt fiskalnych (takich jak zwolnienia z podatku dochodowego). Aby zwiększyć trwałość takich polityk w dłuższej perspektywie, można stosować podejścia łączone.
   
• Drenaż mózgów oznacza straty ekonomiczne wynikające z braku zysków z inwestycji w edukację. Rozwiązania mające na celu odzyskanie tych kosztów od emigrantów ograniczyłyby jedynie przepływ talentów. Zamiast tego polityka przyciągająca talenty lub zachęcająca do przepływu talentów zrównoważyłaby utratę absolwentów poprzez stymulowanie napływu osób z wysokim wykształceniem (zarówno obywateli, którzy wyemigrowali, jak i obcokrajowców).
   
• W idealnym scenariuszu ogólnounijnym celem byłoby zachęcanie do przepływu kapitału ludzkiego w UE, a nie zatrzymywanie talentów w kraju ojczystym, co zastąpiłoby obecną sytuację, w której polityki krajowe ze sobą konkurują.
   
• Dowody na to, że kapitał ludzki przyczynił się do konwergencji gospodarczej w UE, wskazują, że inicjatywy mające na celu tworzenie kapitału ludzkiego i jego przyciąganie powinny pozostać w programie politycznym.
   
• Monitorowanie zasobów talentów i ich dynamiki pozwoliłoby na uzyskanie informacji umożliwiających opracowanie polityki dostosowanej do przyciągania określonych kategorii talentów. Do tego typu analiz niezbędne są szczegółowe dane na poziomie regionalnym, które instytucje UE na różnych szczeblach zaczęły gromadzić.
   
• Chociaż UE może czerpać korzyści z przepływów kapitału ludzkiego, które umożliwiają realokację zasobów na poziomie państw członkowskich, to gdy odpływ absolwentów szkół wyższych jest zbyt duży, istnieje ryzyko powstania negatywnego sprzężenia zwrotnego, które osłabi zarówno system edukacji, jak i rynek pracy na szczeblu krajowym i regionalnym. Jeśli temu scenariuszowi nie przeciwdziała się za pomocą polityki stymulującej przepływ talentów, może to doprowadzić do spowolnienia lub zatrzymania konwergencji.
   
• Nie należy lekceważyć roli partnerów społecznych w utrzymywaniu i tworzeniu pożądanych warunków pracy dla pracowników z wysokim wykształceniem, nie tylko w odniesieniu do wynagrodzeń, ale także w kwestiach takich jak możliwości kształcenia w miejscu pracy czy dostępność najnowocześniejszych narzędzi do prac badawczo-rozwojowych.