Η αυτοαπασχόληση στην ΕΕ: Ποιότητα των θέσεων εργασίας και εξελίξεις στον τομέα της κοινωνικής προστασίας

Η πανδημία COVID-19 έδωσε νέα ώθηση στη συζήτηση σχετικά με την πρόσβαση των αυτοαπασχολούμενων στην κοινωνική προστασία, καθώς ανέδειξε κενά στην επίσημη και αποτελεσματική κάλυψή της, καθώς και στην επάρκειά της. Το 2021, υπήρχαν κενά επίσημης κάλυψης για τουλάχιστον μία ομάδα αυτοαπασχολούμενων σε τουλάχιστον έναν κλάδο κοινωνικής προστασίας σε 19 κράτη μέλη. Τα συνηθέστερα κενά υπάρχουν στα επιδόματα ανεργίας (16,8 εκατομμύρια άτομα, δηλαδή πάνω από το ήμισυ των περίπου 28 εκατομμυρίων αυτοαπασχολούμενων στην ΕΕ, δεν έχουν κάλυψη), ακολουθούμενα από εκείνα στα επιδόματα ασθενείας (5,3 εκατομμύρια άτομα δεν έχουν κάλυψη) και στα επιδόματα που συνδέονται με εργατικά ατυχήματα και επαγγελματικές ασθένειες (4,2 εκατομμύρια άτομα δεν έχουν κάλυψη).

Η έλλειψη κάλυψης για κοινωνική ασφάλιση συνέβαλε στο να υποφέρουν οικονομικά οι αυτοαπασχολούμενοι περισσότερο από τους μισθωτούς κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Αυτό συνέβη παρά τις άνευ προηγουμένου παρεμβάσεις των κυβερνήσεων για την παροχή εισοδηματικής στήριξης και αυξημένης πρόσβασης στην κοινωνική προστασία, μεταξύ άλλων και στους αυτοαπασχολούμενους. Αυτό κατέστη αναγκαίο λόγω της απουσίας (ή της ανεπαρκούς) κάλυψης των αυτοαπασχολούμενων από ανταποδοτικά συστήματα. Πολλές από τις πρωτοβουλίες αυτές ήταν προσωρινές, αλλά εντούτοις αναζωπύρωσαν τη συζήτηση σχετικά με την έκταση της κάλυψης της κοινωνικής προστασίας για τους αυτοαπασχολούμενους. Η συζήτηση αυτή είχε ήδη αποκτήσει δυναμική πριν από την πανδημία, κυρίως λόγω της εμφάνισης μορφών αυτοαπασχόλησης που παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά με την εξαρτημένη εργασία, ιδίως στην οικονομία των πλατφορμών, και επίσης λόγω των συχνότερων αλλαγών στο καθεστώς και του συνδυασμού των μισθωτών και των αυτοαπασχολούμενων που γίνεται όλο και πιο συχνός.

Ενώ οι περισσότεροι αυτοαπασχολούμενοι απολαμβάνουν καλές συνθήκες εργασίας, αυτονομία και καλές εισοδηματικές προοπτικές, η συζήτηση πολιτικής εστιάζει όλο και περισσότερο στους πιο ευάλωτους, και ιδίως στα άτομα που ασκούν «ψευδή αυτοαπασχόληση» και «συγκαλυμμένη αυτοαπασχόληση».

Πλαίσιο πολιτικής

Για την αντιμετώπιση των κενών στην κοινωνική προστασία, το 2019 το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης εξέδωσε σύσταση σχετικά με την πρόσβαση των εργαζομένων και των αυτοαπασχολούμενων στην κοινωνική προστασία. Σχετική είναι επίσης η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του Δεκεμβρίου 2021 για οδηγία σχετικά με τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας των εργαζομένων σε πλατφόρμες, καθώς επιδιώκει να αποσαφηνίσει το καθεστώς απασχόλησης των εργαζομένων σε πλατφόρμες με τη θέσπιση νομικών κριτηρίων για τη διάκριση μεταξύ του καθεστώτος του μισθωτού και του αυτοαπασχολούμενου. Επιπλέον, το 2022 εγκρίθηκαν κατευθυντήριες γραμμές που αποσαφηνίζουν την εφαρμογή της νομοθεσίας της ΕΕ περί ανταγωνισμού στις συλλογικές διαπραγματεύσεις των αυτοαπασχολούμενων χωρίς υπαλλήλους.

Βασικά πορίσματα

· Το ποσοστό των αυτοαπασχολούμενων εργαζομένων στην ΕΕ δεν έχει αυξηθεί από την αρχή του 21ου αιώνα και μεταξύ 2010 και 2022 μειώθηκε από 15,4 % σε 13,7 %. Η μείωση αυτή οφείλεται κυρίως στη μείωση της αυτοαπασχόλησης μεταξύ των ανδρών και στην ανισορροπία μεταξύ της εξόδου των μεγαλύτερης ηλικίας αυτοαπασχολούμενων από την αγορά εργασίας και της δημιουργίας νέας αυτοαπασχόλησης.

· Στοιχεία από την ευρωπαϊκή τηλεφωνική έρευνα για τις συνθήκες εργασίας (EWCTS) του 2021 δείχνουν ότι το 18 % των αυτοαπασχολούμενων με υπαλλήλους και το 13 % των αυτοαπασχολούμενων χωρίς υπαλλήλους είχαν περισσότερες από μία θέσεις εργασίας κατά τη διάρκεια της πανδημίας.

· Το 2021 το 9 % των αυτοαπασχολούμενων χωρίς υπαλλήλους εξαρτιόταν από λίγους μόνο πελάτες, είχε ελάχιστη ή καθόλου αυτονομία όσον αφορά τη λειτουργία της επιχείρησής του και, ως εκ τούτου, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως οικονομικά εξαρτημένο. Οι αυτοαπασχολούμενες γυναίκες χωρίς υπαλλήλους είχαν υπερδιπλάσιες πιθανότητες να είναι οικονομικά εξαρτημένες από τους άνδρες συναδέλφους τους.

· Τα στοιχεία της EWCTS επιβεβαιώνουν ότι οι εξαρτημένοι αυτοαπασχολούμενοι είναι λιγότερο πιθανό να έχουν αυτονομία όσον αφορά τον τρόπο και τον χρόνο εκτέλεσης της εργασίας τους. Από την άποψη αυτή, βρίσκονται σε παρόμοια κατάσταση με τους μισθωτούς. Ήταν η ομάδα εργαζομένων που είχε τις λιγότερες πιθανότητες να λάβει κατάρτιση στον χώρο εργασίας, τις λιγότερες πιθανότητες να θεωρεί ότι η εργασία της προσφέρει καλές προοπτικές σταδιοδρομίας και τις περισσότερες πιθανότητες να βρίσκεται σε θέσεις εργασίας με υψηλό επίπεδο καταπόνησης (θέσεις εργασίας με περισσότερες απαιτήσεις σε σχέση με τους πόρους).

· Τα στοιχεία της EWCTS δείχνουν ότι οι οικονομικά εξαρτημένοι αυτοαπασχολούμενοι είχαν διπλάσιες πιθανότητες από τους μισθωτούς να δηλώσουν ότι αντιμετωπίζουν δυσκολίες να ανταπεξέλθουν στις οικονομικές υποχρεώσεις τους. Οι διαφορές αυτές οφείλονται εν μέρει στο υψηλό ποσοστό αυτοαπασχόλησης στους τομείς που επλήγησαν περισσότερο από την πανδημία. Ωστόσο, οφείλονται επίσης σε διαφορές στην κάλυψη της κοινωνικής προστασίας και στα μέτρα ανακούφισης από την πανδημία, ακόμη και αν το ποσοστό των αυτοαπασχολούμενων που επωφελήθηκαν από τα εν λόγω μέτρα ανακούφισης ήταν υψηλό, καθώς υπερεκπροσωπούνταν στους τομείς που επλήγησαν σοβαρά.

· Οι κυβερνητικές αντιδράσεις στην πανδημία περιλάμβαναν τη θέσπιση προστασίας του εισοδήματος και την επέκταση της πρόσβασης στην κοινωνική προστασία για τους αυτοαπασχολούμενους. Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις, τα κριτήρια επιλεξιμότητας ήταν πιο περιοριστικά και τα επίπεδα στήριξης χαμηλότερα από εκείνα των μισθωτών. Τα μέτρα εισοδηματικής στήριξης για τους αυτοαπασχολούμενους θεσπίστηκαν γενικά αργότερα και καταργήθηκαν σταδιακά νωρίτερα από τα μέτρα για τους μισθωτούς. Ως εκ τούτου, οι αυτοαπασχολούμενοι ήταν πιο πιθανό να βασίζονται σε προσωπικά περιουσιακά στοιχεία, μέλη της οικογένειας ή κοινωνική βοήθεια.

· Η οικονομική ανασφάλεια συνέβαλε στη χαμηλότερη ικανοποίηση των αυτοαπασχολούμενων από τη ζωή (και ιδίως των αυτοαπασχολούμενων χωρίς υπαλλήλους) σε σχέση με τους μισθωτούς, αντιστρέφοντας την κατάσταση που υπήρχε σε περιόδους εκτός πανδημίας, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας. Επιπλέον, η ψυχική υγεία επιδεινώθηκε περισσότερο μεταξύ των αυτοαπασχολούμενων.

· Όσον αφορά την υγεία και την ευημερία, οι οικονομικά εξαρτημένοι αυτοαπασχολούμενοι εργαζόμενοι ήταν οι πλέον μειονεκτούντες μεταξύ των αυτοαπασχολούμενων. Συγκέντρωσαν βαθμολογία άνω του μέσου όρου για τουλάχιστον έξι κατηγορίες προβλημάτων υγείας, μεταξύ των οποίων η εξάντληση και ο κίνδυνος κατάθλιψης. Οι οικονομικά εξαρτημένες αυτοαπασχολούμενες γυναίκες χωρίς υπαλλήλους επλήγησαν ιδιαίτερα σοβαρά.

· Για τους αυτοαπασχολούμενους, δεν υπάρχει επίσημη (υποχρεωτική) κάλυψη για ανεργία σε 11 κράτη μέλη, για ασθένεια σε 5 κράτη μέλη και για εργατικά ατυχήματα σε 14 κράτη μέλη. Η αποτελεσματική κάλυψη είναι χαμηλή, καθώς πολλοί αυτοαπασχολούμενοι έχουν χαμηλά ή διαλείποντα εισοδήματα και, ως εκ τούτου, δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για παροχές· αν τις πληρούν, οι παροχές είναι συχνά ανεπαρκείς λόγω των χαμηλών εισφορών.

· Η εμπειρία της πανδημίας συνέβαλε στο να περιληφθεί στην πολιτική ημερήσια διάταξη η ένταξη περισσότερων αυτοαπασχολούμενων στα συστήματα κοινωνικής προστασίας. Εννέα χώρες έχουν επεκτείνει την κάλυψη ορισμένων παροχών σε μια ευρύτερη ομάδα αυτοαπασχολούμενων τα τελευταία έξι έτη· έξι ακόμη χώρες σχεδιάζουν τέτοια μέτρα.

· Η πρόσβαση στην κοινωνική προστασία έχει επίσης βελτιωθεί με αλλαγές στα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό του καθεστώτος του αυτοαπασχολούμενου. Σε ορισμένες χώρες, εντάσσονται πλέον στην κατηγορία των «τρίτων εργαζομένων» εκείνοι των οποίων η κατάσταση εμπίπτει μεταξύ μισθωτών και αυτοαπασχολούμενων. Σε άλλες χώρες, οι νομοθετικές αλλαγές και η νομολογία έχουν τροποποιήσει τα κριτήρια για τη διάκριση μεταξύ του καθεστώτος μισθωτού και αυτοαπασχολούμενου, συχνά στο πλαίσιο των εργαζομένων σε πλατφόρμες.

Δείκτες πολιτικής

· Η αυτοαπασχόληση χαρακτηρίζεται από χαμηλά και διαλείποντα εισοδήματα και υψηλή οικονομική ανασφάλεια, συχνά σε συνδυασμό με κακές συνθήκες και προοπτικές εργασίας. Για τους εργαζομένους αυτούς θα πρέπει να αναπτυχθούν κατάλληλα μέτρα προστασίας τα οποία θα μετριάζουν τους κινδύνους που συνδέονται με την αυτοαπασχόληση. Αυτό μπορεί να απαιτεί ένα ισχυρό και βιώσιμο σύστημα (εν μέρει) βασισμένο στις εισφορές που θα αναγνωρίζει την ιδιαίτερη φύση της αυτοαπασχόλησης.

· Τα όρια ανάμεσα σε αυτοαπασχολούμενους και μισθωτούς γίνονται ολοένα πιο δυσδιάκριτα. Πολλοί αυτοαπασχολούμενοι, ιδίως εκείνοι που εξαρτώνται από έναν πελάτη ή από περιορισμένο αριθμό πελατών και των οποίων η αυτονομία και η ικανότητα καθορισμού των τιμών είναι περιορισμένη, βρίσκονται σε κατάσταση παρόμοια με τους μισθωτούς. Η τάση αυτή, η οποία ενισχύεται από την αύξηση των εργαζομένων σε πλατφόρμες, σημαίνει ότι τα κριτήρια για τον προσδιορισμό του καθεστώτος απασχόλησης πρέπει να αποσαφηνιστούν. Οι ευκαιρίες κατάχρησης του καθεστώτος της αυτοαπασχόλησης πρέπει να εξαλειφθούν με την αντιμετώπιση της «ψευδούς αυτοαπασχόλησης» και της «συγκαλυμμένης αυτοαπασχόλησης».

· Τα κράτη μέλη έχουν ήδη αρχίσει να διευρύνουν την πρόσβαση των αυτοαπασχολούμενων στην κοινωνική προστασία. Ωστόσο, παραμένουν διαφορές μεταξύ των ομάδων αυτοαπασχολούμενων εργαζομένων και μεταξύ αυτοαπασχολούμενων και μισθωτών. Αυτό θα πρέπει να αντιμετωπιστεί ώστε να διασφαλιστεί όχι μόνο η επίσημη αλλά και η αποτελεσματική και επαρκής κάλυψη, αποφεύγοντας παράλληλα αντικίνητρα για τη δημιουργία αυτοαπασχόλησης υψηλής ποιότητας. Με τη μεγαλύτερη διαφάνεια και απλούστευση θα μπορούσαν επίσης να αυξηθούν τα ποσοστά απορρόφησης.

· Από την εμπειρία της πανδημίας θα πρέπει να αντληθούν διδάγματα για τη βελτίωση των συστημάτων κοινωνικής προστασίας και τον σχεδιασμό τυχόν μελλοντικών έκτακτων μέτρων εισοδηματικής στήριξης. Σε αυτά περιλαμβάνεται η σημασία των κατάλληλων κριτηρίων επιλεξιμότητας, της άρσης των εμποδίων στην κατανομή των κονδυλίων, της έγκαιρης εφαρμογής των μέτρων στήριξης και της επαρκούς ευαισθητοποίησης και διαφάνειας.