Οι νέοι στα Δυτικά Βαλκάνια

Η παρούσα έκθεση περιγράφει την απασχόληση και την κοινωνική κατάσταση των νέων στα Δυτικά Βαλκάνια (Αλβανία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Κόσοβο, Μαυροβούνιο, Βόρεια Μακεδονία και Σερβία – WB6) και εξετάζει επίσης την απασχόληση στην Τουρκία.
 

Επικεντρώνεται στους νέους επειδή επλήγησαν ιδιαίτερα από την πανδημία COVID-19. Αυτή διατάραξε την ποιότητα και την ποσότητα της εκπαίδευσης και της κατάρτισής τους, και πολλοί έχασαν τις θέσεις εργασίας τους. Όπως και αλλού, η κρίση επηρέασε δυσανάλογα την ευημερία των νέων στις WB6 και την Τουρκία.
 

Πλαίσιο πολιτικής

Στις 8 Νοεμβρίου 2023, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε ένα νέο σχέδιο ανάπτυξης για τις WB6. Το σχέδιο παρέχει ευκαιρίες για την ενίσχυση της κοινωνικοοικονομικής σύγκλισης στην περιοχή και προσφέρει σημαντική πρόσθετη χρηματοδοτική στήριξη. Αποσκοπεί στην προώθηση ορισμένων από τα οικονομικά οφέλη της προενταξιακής περιόδου για την οικοδόμηση ισχυρότερων και ανθεκτικότερων οικονομιών και την παροχή καθημερινών οικονομικών οφελών για τις επιχειρήσεις, τους εργαζομένους και τους καταναλωτές. Το σχέδιο καλύπτει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων που θα συμβάλουν στη βελτίωση της κατάστασης των νέων στις WB6.
 

Το 2021 οι κυβερνήσεις των WB6 ανέλαβαν τη δέσμευση να υιοθετήσουν, να δοκιμάσουν και να ενσωματώσουν προγράμματα εγγυήσεων για τη νεολαία, με στόχο την αντιμετώπιση των μακροχρόνιων προκλήσεων της ανεργίας των νέων και των κινδύνων κοινωνικού αποκλεισμού. Στις χώρες αυτές, η σημασία της εφαρμογής προγραμμάτων εγγυήσεων για τη νεολαία, κατά το πρότυπο της ευρωπαϊκής εγγύησης για τη νεολαία, υπογραμμίζεται από στοιχεία που δείχνουν ότι οι περισσότερες χώρες που εφάρμοσαν μέτρα για τη στήριξη της απασχόλησης των νέων κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19 διέθεταν ήδη εθνική στρατηγική για την απασχόληση των νέων.
 

Ο ευρωπαϊκός πυλώνας κοινωνικών δικαιωμάτων του 2017 καθόρισε 20 αρχές που καθοδηγούν τα κράτη μέλη «προς μια ισχυρή κοινωνική Ευρώπη, δίκαιη, χωρίς αποκλεισμούς και γεμάτη ευκαιρίες». Ο πυλώνας υλοποιείται μέσω ενός ευρέος φάσματος δεσμών πολιτικής, παράλληλα με την εφαρμογή σχεδίων για δίκαιη μετάβαση προς μια κλιματικά ουδέτερη και ψηφιοποιημένη κοινωνία.
 

Κύρια πορίσματα – στατιστικά στοιχεία για τα Δυτικά Βαλκάνια και την Τουρκία

• Σε ολόκληρη την περιοχή, τα ποσοστά απασχόλησης είναι χαμηλότερα στους νέους ηλικίας 15 έως 24 ετών από ό,τι στον συνολικό πληθυσμό σε ηλικία εργασίας (15–64 ετών).
   
• Η διαφορά μεταξύ των επιπέδων απασχόλησης των νέων και των ατόμων εργάσιμης ηλικίας είναι μεγαλύτερη στις WB6 από ό,τι στην Τουρκία και στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) συνολικά.
   
• Και στις επτά αυτές χώρες, το ποσοστό απασχόλησης των νέων είναι χαμηλότερο μεταξύ των γυναικών απ’ ό,τι μεταξύ των ανδρών. Αυτό παρατηρείται πιο έντονα στην Τουρκία.
   
• Ενώ τα συνολικά επίπεδα ανεργίας έχουν προσεγγίσει τον μέσο όρο της ΕΕ τα τελευταία χρόνια, η αλλαγή αυτή είναι λιγότερο αισθητή στους νέους ηλικίας 15 έως 24 ετών, για τους οποίους η ανεργία εξακολουθεί να αποτελεί πιεστικό ζήτημα.
   
• Παρόλο που οι χώρες έχουν σημειώσει κάποια πρόοδο στη μείωση της ανεργίας των νέων, οι πιθανές επιπτώσεις της αυξανόμενης αδράνειας στην αγορά εργασίας σε συνδυασμό με τις αυξανόμενες μεταναστευτικές τάσεις καθιστούν δύσκολη τη μέτρηση του βαθμού της προόδου που έχει επιτευχθεί.
   
• Το ποσοστό των νέων ηλικίας 15 έως 24 ετών που βρίσκονται εκτός εκπαίδευσης, απασχόλησης ή κατάρτισης (ΕΕΑΚ) διαφέρει σημαντικά μεταξύ των επτά χωρών, και κυμαίνεται από 13 % στη Σερβία έως 33 % στο Κόσοβο.
   
• Στο Κόσοβο, το Μαυροβούνιο και τη Βόρεια Μακεδονία τα ποσοστά ΕΕΑΚ έχουν αυξηθεί σημαντικά, ενώ στις άλλες χώρες τα ποσοστά αυτά έχουν μειωθεί με την πάροδο του χρόνου. Η Τουρκία έχει σημειώσει τη μεγαλύτερη βελτίωση με την πάροδο του χρόνου, αν και οι νέοι στη χώρα εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλήσεις, ιδίως οι νέες γυναίκες.
   
• Οι νέοι στις WΒ6 και την Τουρκία έχουν σημαντικά περισσότερες πιθανότητες να αναλάβουν προσωρινή εργασία από ό,τι οι εργαζόμενοι ηλικίας 25-64 ετών στην περιοχή.
   
• Σε σύγκριση με τον μέσο όρο της ΕΕ, η αυτοαπασχόληση αποτελεί μια πολύ πιο διαδεδομένη τάση στην αγορά εργασίας των WB6 και της Τουρκίας.
   

Κύρια πορίσματα – τα Δυτικά Βαλκάνια στην EWCTS 2021

• Οι WB6 έχουν σημειώσει πρόοδο σε ορισμένες πτυχές της ποιότητας των θέσεων εργασίας. Αυτό αποδεικνύεται από τον υψηλό αριθμό των νέων που απάντησαν στην ευρωπαϊκή τηλεφωνική έρευνα για τις συνθήκες εργασίας (EWCTS) του 2021 οι οποίοι δήλωσαν ότι οι θέσεις εργασίας τους ήταν πολύ καλά υποστηριζόμενες και λιγότερο απαιτητικές, ξεπερνώντας συχνά τον δείκτη αναφοράς της ΕΕ.
   
• Οι νέοι εργαζόμενοι στις WB6 είναι πολύ πιο πιθανό να λαμβάνουν κοινωνική στήριξη στην εργασία τους και, στις περισσότερες χώρες, είναι πολύ περισσότερο αφοσιωμένοι στην εργασία τους. Παρά τις εμφανείς προκλήσεις, οι νέοι εργαζόμενοι εμφανίζονται πιο ικανοποιημένοι και μπορούν να προσαρμοστούν στις αλλαγές στον χώρο εργασίας τους.
   
• Η περιοχή εξακολουθεί να αντιμετωπίζει ορισμένα βασικά ζητήματα, ένα από τα οποία είναι οι ρυθμίσεις του χρόνου εργασίας. Ένα πολύ μεγαλύτερο ποσοστό νέων εργαζομένων εργάζονται πάνω από 48 ώρες την εβδομάδα στα Δυτικά Βαλκάνια από ό,τι στην ΕΕ.
   
• Η εργασία των γυναικών βρίσκεται περισσότερο στα απώτερα άκρα της ποιότητας της εργασίας από ό,τι των ανδρών. Ορισμένα αξιοσημείωτα ζητήματα αφορούν την ένταση της εργασίας, όπου τα στοιχεία δείχνουν ότι οι νέες εργάζονται με σημαντικά υψηλότερες ταχύτητες από ό,τι οι νέοι. Εξακολουθούν επίσης να υφίστανται ζητήματα όσον αφορά τον διαχωρισμό των φύλων στον χώρο εργασίας, παρά τις βελτιώσεις.
   

Κύρια πορίσματα – Αλβανία, Κόσοβο και Βόρεια Μακεδονία στην ηλεκτρονική έρευνα του 2022 σχετικά με τη διαβίωση, την εργασία και την πανδημία COVID-19

• Τα αποτελέσματα της ηλεκτρονικής έρευνας του 2022 δείχνουν ανησυχητικά χαμηλά επίπεδα ψυχικής ευεξίας μεταξύ των ερωτηθέντων στις εν λόγω τρεις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, ιδίως στην Αλβανία και το Κόσοβο. Πάνω από το ήμισυ των ερωτηθέντων ηλικίας 15 έως 29 ετών διαπιστώθηκε ότι διέτρεχαν κίνδυνο κατάθλιψης. Συνολικά, οι ερωτηθέντες νέοι από τις τρεις αυτές χώρες ήταν σημαντικά πιο πιθανό να αισθάνονται αποκλεισμένοι από την κοινωνία και ανέφεραν σημαντικά χαμηλότερο επίπεδο ικανοποίησης από τη ζωή σε σύγκριση με τους αντίστοιχους ερωτηθέντες από την ΕΕ.
   
• Περίπου οι μισοί από τους νέους ερωτηθέντες στη Βόρεια Μακεδονία αισθάνονταν αισιόδοξοι, σε σύγκριση με περίπου το ένα τέταρτο στην Αλβανία (25 %) και λίγο κάτω από το ένα τρίτο στο Κόσοβο (31 %). Αντίθετα, μόλις το 6 % των νέων ερωτηθέντων στη Βόρεια Μακεδονία δήλωσαν ότι είναι αισιόδοξοι για το μέλλον της χώρας τους. Στην Αλβανία, μόνο το ένα τρίτο περίπου των νέων ερωτηθέντων ήταν αισιόδοξοι για το μέλλον της χώρας τους, ενώ στο Κόσοβο το συναίσθημα αυτό εξέφρασε μόνο το ένα τέταρτο των νέων ερωτηθέντων.
   
• Το ποσοστό των νέων ερωτηθέντων που δήλωσαν πιεσμένοι όσον αφορά την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής ήταν πολύ υψηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ σε αυτές τις τρεις χώρες, και ιδίως στην Αλβανία και το Κόσοβο. Οι ώρες που αφιερώνουν οι νέοι ερωτηθέντες στη φροντίδα των παιδιών ήταν επίσης σημαντικά υψηλότερες σε αυτές τις τρεις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων σε σχέση με τον μέσο όρο των νέων ερωτηθέντων στην ΕΕ.
   
• Οι οικονομικές δυσκολίες επηρεάζουν μεγάλα ποσοστά των νέων ερωτηθέντων, ιδίως στην Αλβανία και το Κόσοβο, ενώ και στις τρεις χώρες οι αριθμοί είναι πολύ υψηλότεροι από τον μέσο όρο της ΕΕ.
   
• Οι ερωτηθέντες ηλικίας 18 έως 29 ετών στις τρεις αυτές χώρες είναι λιγότερο πιθανό να έχουν πρόσβαση σε ευκαιρίες εκπαίδευσης και κατάρτισης από ό,τι οι αντίστοιχοι ερωτηθέντες στην ΕΕ.
   
• Όσον αφορά τους περισσότερους δείκτες και στις τρεις αυτές χώρες, τα αριθμητικά στοιχεία που ανέφεραν οι νέες γυναίκες που συμμετείχαν στην έρευνα ήταν χειρότερα από εκείνα που ανέφεραν οι νέοι άνδρες.
   

Δείκτες πολιτικής

• Στοχευμένα ενεργητικά μέτρα για την απασχόληση θα πρέπει να σχεδιάζονται για διάφορες ομάδες νέων. Απαιτείται μια πιο προσαρμοσμένη και στρατηγική προσέγγιση, η οποία θα εστιάζει σε αποτελεσματικές πολιτικές ενεργοποίησης για τον νεαρό «αποθαρρυμένο» πληθυσμό, με ιδιαίτερη προσοχή σε άλλες ευάλωτες ομάδες. Η εγγύηση για τη νεολαία είναι μια κρίσιμη δέσμευση πολιτικής στις WB6.
   
• Οι χώρες θα μπορούσαν να εξετάσουν το ενδεχόμενο θέσπισης ή εφαρμογής περαιτέρω πολιτικών που αποσκοπούν στην ενεργοποίηση των νέων που δεν έχουν λάβει τριτοβάθμια εκπαίδευση.
   
• Οι χώρες θα πρέπει να ενθαρρυνθούν να αναπτύξουν μια συστηματική προσέγγιση στον τομέα του επαγγελματικού προσανατολισμού στα σχολεία από το αρχικό στάδιο της εκπαίδευσης. Ο επαγγελματικός προσανατολισμός θα πρέπει να στηρίζει όλα τα άτομα και να λειτουργεί ως προληπτικό μέτρο για τη μείωση των ποσοστών εγκατάλειψης του σχολείου, τη βελτίωση των ακαδημαϊκών επιδόσεων και των επιτευγμάτων, την ομαλότερη μετάβαση από το σχολείο στην εργασία και τη μείωση των ποσοστών των ΕΕΑΚ.
   
• Απαιτούνται μέτρα τόσο για την παροχή κινήτρων στους εργοδότες ώστε να παρέχουν στους νέους πιο μακροπρόθεσμη ασφαλή απασχόληση, όσο και για την ενίσχυση των νομικών μέσων για την επιβολή των συμβάσεων αορίστου χρόνου.
   
• Εκτός από τα μέτρα και τα κίνητρα, ο κοινωνικός διάλογος και η σύμπραξη θα πρέπει να ενισχυθούν προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα βαθύτερα αίτια της ανεργίας των νέων και να βελτιωθούν οι συνθήκες απασχόλησης.
   
• Σε πολλές από τις χώρες WB6 και την Τουρκία, είναι ιδιαίτερα ισχυρή η προτίμηση των νέων για απασχόληση στον δημόσιο τομέα, η οποία θεωρείται ασφαλέστερη και συχνά καλύτερα αμειβόμενη. Οι χώρες θα πρέπει να ενθαρρύνουν τη δημιουργία θέσεων εργασίας και/ή την επέκταση των ευκαιριών απασχόλησης στον ιδιωτικό τομέα μέσω φορολογικών και οικονομικών κινήτρων.
   
• Θα πρέπει να εξεταστεί το ενδεχόμενο τα κονδύλια του ΜΠΒ που προορίζονται για συγκεκριμένους τομείς να βοηθήσουν στο να γίνουν πιο ικανοποιητικές οι θέσεις εργασίας στον πρωτογενή τομέα (π.χ. στη γεωργία, τις εξορύξεις, τη δασοκομία) και οι χαμηλής ειδίκευσης θέσεις εργασίας στον τριτογενή τομέα (π.χ. στη φιλοξενία, την υγειονομική περίθαλψη, το λιανικό εμπόριο), καθώς και στο να βελτιωθεί η πρόσβαση των εργαζομένων στην αγορά, ώστε να έχουν οι νέοι τη δυνατότητα να βρίσκουν θέσεις εργασίας όπου μπορούν να εφαρμόσουν τις δεξιότητες και τις γνώσεις τους.
   
• Το γεγονός ότι τα ποσοστά απασχόλησης των νέων είναι χαμηλότερα από αυτά του γενικού πληθυσμού δείχνει ότι οι νέοι είναι λιγότερο πιθανό να εργάζονται κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης και της κατάρτισης. Αντιμετωπίζουν επίσης δυσκολίες στην εύρεση εργασίας μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους σε σύγκριση με τους νέους στην ΕΕ. Αυτό μπορεί να βελτιωθεί εάν προωθηθεί η διαθεσιμότητα της εργασίας μερικής απασχόλησης για τους σπουδαστές και εάν εισαχθούν νέες μορφές εργασίας.
   
• Η συμμετοχή των νέων γυναικών στην αγορά εργασίας απαιτεί επείγουσα μέριμνα. Οι χώρες θα πρέπει να εστιάσουν στη βελτίωση της πρόσβασης στις υπηρεσίες παιδικής φροντίδας, στη μεταρρύθμιση των πολιτικών για την άδεια μητρότητας και στην αύξηση της χρήσης της πατρικής άδειας, ώστε να διασφαλιστεί η εξισορρόπηση των ευθυνών φροντίδας.
   
• Η πανδημία ενδέχεται να έχει καταστήσει πολύ περισσότερες νεαρές γυναίκες μη ενεργές παρά άνεργες. Για να αποφευχθεί η περαιτέρω περιθωριοποίηση ή φτωχοποίηση των γυναικών, είναι αναγκαίο να ληφθούν ενεργητικά μέτρα για την αγορά εργασίας που να λαμβάνουν υπόψη τη διάσταση του φύλου και να απευθύνονται στις μη αμειβόμενες (και συχνά στατιστικά αόρατες) γυναίκες.
   
• Υπάρχει ανάγκη βελτίωσης των υπηρεσιών που επιτρέπουν και διευκολύνουν τη μετάβαση από το σχολείο στην εργασία. Θα πρέπει να καταβληθούν περισσότερες προσπάθειες για την επαγγελματική εξέλιξη και την παροχή συμβουλών στους νέους που εισέρχονται στην αγορά εργασίας.
   
• Είναι αναγκαίο να ληφθούν πιο ολοκληρωμένα μέτρα στο πλαίσιο της πολιτικής απασχόλησης και της κοινωνικής πολιτικής, ώστε να ενισχυθεί η συμμετοχή στην αγορά εργασίας ευάλωτων ομάδων, όπως οι γυναίκες, οι νέοι των αγροτικών περιοχών και οι εθνοτικές ή άλλες μειονότητες.
   
• Είναι επιτακτική ανάγκη να ληφθούν μέτρα που θα συμβάλουν στη βελτίωση της ψυχικής ευεξίας των νέων στις WB6, με ιδιαίτερη έμφαση στη βοήθεια προς τις νέες γυναίκες.
   
• Σε αρκετές από τις εν λόγω χώρες, είναι αναγκαίο να βελτιωθούν η ακρίβεια και η έγκαιρη διεξαγωγή των στατιστικών για την απασχόληση.