Polityczny wymiar spójności społecznej w Europie

W trakcie ostatnich dwudziestu lat Europa stanęła przed szeregiem wyzwań. Po kryzysie finansowym z lat 2007–2008, który doprowadził do recesji gospodarczej i polityki wyrzeczeń, w 2010 r. nastąpił europejski kryzys zadłużeniowy, w 2015 r. kryzys migracyjny oraz w 2016 r. referendum w sprawie brexitu. W ostatnim czasie Europa ucierpiała na skutek pandemii COVID-19, najgorszej pandemii od czasu wystąpienia grypy hiszpańskiej, a wojna agresji Rosji przeciwko Ukrainie doprowadziła do poważnego kryzysu inflacyjnego. Ponadto zachodzą ważne zmiany strukturalne: populacja szybko się starzeje, co stanowi wyzwanie dla naszych systemów zabezpieczenia społecznego i solidarności międzypokoleniowej; szybka cyfryzacja zmienia rynki pracy; a konsekwencje globalnego ocieplenia zaczynają być odczuwalne na kontynencie europejskim. Biorąc pod uwagę te wyzwania, decydenci polityczni zaczęli martwić się o spajające Unię relacje społeczne, po części z powodu niedawnego wzrostu polaryzacji politycznej, osłabienia spójności społecznej i wzrostu niezadowolenia z instytucji w całej Europie. 
 

W tym kontekście należy zbadać, czy osoby, które zdecydują się nie uczestniczyć w procesie politycznym, częściej wyrażają brak zaufania do instytucji. Czy niektóre kraje są bardziej skłonne wyrażać niezadowolenie poprzez intensywniejszą aktywność polityczną? Czy spójne społeczeństwa umożliwiają klimat zaufania i uczestnictwa? Ponieważ spójność społeczna charakteryzuje się jednością, odpornością i koncentracją na wspólnym dobru, w jaki sposób wpływa ona na uczestnictwo w życiu politycznym? Koncentrując się na politycznych wymiarach spójności społecznej, w sprawozdaniu przedstawiono rozwój spójności społecznej w Europie, a w szczególności sposób, w jaki udział w życiu politycznym jest bezpośrednio związany z legitymacją instytucji politycznych. 
 

Kontekst polityki

Spójność społeczna jest pojęciem trudnym do zdefiniowania, ale wiąże się z silnym zaufaniem społecznym, dobrze funkcjonującymi społecznościami, uczestnictwem politycznym, zaangażowaniem i włączeniem społecznym. Spójność społeczna wiąże się z poprawą zaufania społecznego, które jest powiązane z wysokim dobrobytem gospodarczym, niską nierównością i niską korupcją. Polityczne wymiary spójności społecznej obejmują legitymizację instytucjonalną (stopień zaufania i akceptacji instytucji przez obywateli) oraz udział obywateli w życiu politycznym. W związku z tym silniejszą spójność wyraża się poprzez większe zaufanie instytucjonalne, które jest ważne dla zdrowego funkcjonowania demokracji, a tym samym ma fundamentalne znaczenie dla Unii i zaangażowania politycznego obywateli. 
 

Rozpoczęcie polityki oszczędnościowej po kryzysie finansowym w latach 2007–2009 zostało zinterpretowane przez wielu jako niepowodzenie instytucjonalne, co pogorszyło postrzeganie przez obywateli zarządzania finansami publicznymi przez polityków i ich integralności. Globalizacja zakłóciła tradycyjne gałęzie przemysłu w wielu krajach europejskich. W tym nowym krajobrazie politycznym wielu populistów wykorzystało wzrost przepływów migracyjnych, częściowo spowodowany kryzysem uchodźczym wywołanym konfliktem w Syrii w 2015 r. 
 

Oczywiste jest, że konsekwencje tych kryzysów różniły się w poszczególnych państwach członkowskich Unii. Na przykład w niektórych krajach polityka oszczędnościowa po kryzysie finansowym z lat 2007–2008 była znacznie gorsza niż w innych. Grecja, Włochy, Portugalia i Hiszpania doświadczyły dramatycznego wzrostu bezrobocia młodzieży, a jakiekolwiek odwrócenie tej tendencji zostało utrudnione w wyniku późniejszego europejskiego kryzysu zadłużeniowego. Inne państwa, na przykład kraje nordyckie, radziły sobie znacznie lepiej. 
 

Oczywiste jest również, że kryzysy miały różny wpływ na spójność społeczną. Recesja gospodarcza z 2008 r. różniła się od pandemii COVID-19, ponieważ przypisanie winy było inne, a kryzysy te nie dotknęły tych samych warstw społecznych populacji europejskiej. 
 

W ciągu ostatnich dwudziestu lat Europa była świadkiem wzrostu polaryzacji politycznej i populizmu, tendencji, która częściowo przejawia się w postawach antysystemowych, a w niektórych przypadkach w dążeniu do rządów autorytarnych. Szereg wskaźników sugeruje, że zaufanie do krajowych placówek i instytucji uległo pogorszeniu, czemu zwykle towarzyszy zwiększone niezadowolenie.

Kluczowe ustalenia

• Nie znaleziono dowodów na spadek politycznej spójności społecznej w ciągu ostatnich dwudziestu lat w Europie. Pomimo istniejącego niezadowolenia obywatele w ciągu ostatnich dwudziestu lat konsekwentnie uczestniczyli w procesie demokratycznym, w tym głosując w wyborach. Ich zaangażowanie wydaje się wzrastać w czasach kryzysu, na przykład podczas kryzysu finansowego w latach 2007 i 2008, europejskiego kryzysu zadłużeniowego w latach 2010–2012 oraz kryzysu związanego z COVID-19.

• Bezrobocie jest kluczowym czynnikiem uczestnictwa politycznego. Istnieją znaczne różnice w Europie; na przykład bezrobocie nie skutkuje większym uczestnictwem w życiu politycznym w regionach nordyckich, zachodnio-śródziemnomorskich oraz środkowo- i wschodnioeuropejskich, natomiast skutkuje ono większym uczestnictwem w życiu politycznym w Europie kontynentalnej i Irlandii.

• Bezrobocie jest ważne dla zaangażowania politycznego poprzez protesty: im wyższa stopa bezrobocia, tym wyższy poziom protestów.

• Aktywność polityczna jest zwykle wyższa w regionach, w których populacja jest starsza i lepiej wykształcona. Co zaskakujące dobrobyt gospodarczy i wskaźniki migracji nie wydają się odgrywać znaczącej roli, z wyjątkiem krajów wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego i Bałkanów, gdzie zaangażowanie polityczne jest znacznie wyższe.

• Z drugiej strony na brak uczestnictwa w wyborach wpływa przede wszystkim bezrobocie. Osoby bezrobotne są na ogół mniej skłonne do głosowania w wyborach, a regiony wiejskie zazwyczaj mają niższą frekwencję wyborczą.

• Udział w wyborach jest ściśle związany z legitymacją polityczną: obywatele są bardziej skłonni do udziału w wyborach, gdy mają zaufanie do swoich instytucji politycznych.

• Regiony o wyższym poziomie protestów mają również tendencję do uzyskiwania wyższej frekwencji wyborczej, co wskazuje na korelację między aktywnym zaangażowaniem a zachowaniami wyborczymi. Kiedy następuje spadek (przynajmniej niewielki) liczby niegłosujących, obserwujemy wzrost protestów.

• Brak zaufania do instytucji różni się w zależności od regionu. Na przykład mieszkańcy krajów nordyckich wykazują znacznie mniejszy brak zaufania do swoich instytucji niż mieszkańcy Europy kontynentalnej. Czynniki gospodarcze, takie jak rozwój gospodarczy, zwykle zmniejszają brak zaufania instytucjonalnego, chociaż wpływ bezrobocia jest stosunkowo niewielki.

• Istnieje pozytywny związek między zaangażowaniem w działalność polityczną a zaufaniem instytucjonalnym. Wpływ zadowolenia z demokracji i rządu na absencję wyborczą jest sześciokrotnie większy niż na zaangażowanie polityczne. Mówiąc prościej, związek między frekwencją wyborczą a niezadowoleniem jest znacznie silniejszy niż związek między zaangażowaniem politycznym a niezadowoleniem.

• Gdy rośnie niezadowolenie z instytucji, rośnie też nieufność i odwrotnie. W szczególności brak zaufania do instytucji i niezadowolenie wydają się rosnąć w trudnych czasach, takich jak kryzys gospodarczy w 2008 r. i pandemia COVID-19.

Wskazówki dotyczące polityki

• Utrzymanie zatrudnienia i zapewnienie możliwości pracy to kluczowe czynniki. Bezrobocie wyróżnia się jako główny powód zmniejszonego zaangażowania politycznego, co prowadzi do niezadowolenia z instytucji. Choć zapewnienie wsparcia dochodów podczas wstrząsów gospodarczych ma zasadnicze znaczenie dla natychmiastowej pomocy, równie ważne jest tworzenie możliwości zatrudnienia.

• Podczas kryzysów stopa bezrobocia wśród osób młodych wzrasta bardziej dramatycznie. Ważne jest, aby decydenci skupili swoje wysiłki na tej grupie, ponieważ brak możliwości zatrudnienia dla młodych osób może mieć trwały negatywny wpływ na ich długoterminowe zaangażowanie polityczne.

• Aby zapewnić młodym ludziom możliwości zatrudnienia w czasie kryzysów, musimy zwiększyć dostęp do edukacji, aby umożliwić im budowanie odporności i lepsze przygotowanie się do radzenia sobie z coraz mniej pewną przyszłością. Równie ważne jest położenie większego nacisku na uwzględnianie i rozwijanie systemów gwarancji zatrudnienia.

• Niezbędne jest stworzenie pozytywnego sprzężenia zwrotnego między spójnością społeczną a uczestnictwem w życiu politycznym. Wzmocnienie spójności społecznej zwiększa zaangażowanie polityczne i odwrotnie.

• Nie ma jednolitej tendencji rosnącego niezadowolenia politycznego w całej Europie. Zamiast tego istnieją znaczne różnice między poszczególnymi państwami. W związku z tym nie ma uniwersalnego podejścia politycznego, które może być wszędzie skuteczne.