Mens-robotinteractie: Wat verandert er op de werkplek?

Geavanceerde robotsystemen en ‑toepassingen hebben een ontregelend effect op werkplekken: ze veranderen de manier waarop het werk wordt uitgevoerd, wat vaak leidt tot veranderingen in bedrijfsmodellen en tot een herdefiniëring van functies, taken en werkmethoden. Artificiële intelligentie (AI) speelt een sleutelrol bij het verbeteren van deze systemen door mogelijkheden, functies en flexibiliteit ervan te verruimen vergeleken met meer conventionele robots. Bovendien heeft AI in verschillende sectoren voor een naadloze samenwerking en interactie tussen mensen en robots gezorgd. Een treffend voorbeeld daarvan zijn AI-gesteunde collaboratieve robotapplicaties die een nauwere interactie tussen werknemer en robot mogelijk maken in gedeelde werkruimten.
 

Nu geavanceerde robots steeds complexer worden en steeds vaker worden ingezet in moderne werkomgevingen, is het voor een succesvolle integratie van robots op de werkplek essentieel om te begrijpen hoe werknemers en robots samenwerken en wat de implicaties daarvan zijn voor de werkorganisatie en de arbeidsomstandigheden. De veranderingen die autonome of semi-autonome geavanceerde robotica teweegbrengt, vereisen aandachtige overweging en proactief management om een positief effect voor bedrijven en werknemers te garanderen.
 

Op basis van onderzoeksgegevens en casestudies waarin geavanceerde robotsystemen en automatiseringstoepassingen worden onderzocht, levert dit verslag een bijdrage aan het beleidsdebat over de automatisering van werk, waarbij de nadruk wordt gelegd op nieuwe vormen van interactie tussen werknemers en robots en de veranderingen in de organisatie van het werk en de arbeidsomstandigheden die deze meebrengen.
 

Beleidscontext

In tegenstelling tot conventionele robots, die meestal zijn in kooien en op een veilige afstand van de mens zijn opgesteld, zijn geavanceerde robots uitgerust met sensoren en verbeterde functionaliteiten om de veiligheid te waarborgen in de nabijheid van mensen. Ze maken een nauwere interactie en samenwerking tussen mens en robot mogelijk die berust op gedeelde doelen en sterker gesynchroniseerde taken. Ondanks deze voordelen kunnen de interactievormen die voortvloeien uit het gebruik van steeds geavanceerder robotsystemen en met name systemen met ingebedde AI-capaciteiten, nieuwe uitdagingen meebrengen op het vlak van beleid en regelgeving. Het begrip mensgerichtheid is belangrijker dan ooit als het erom gaat een veilige en doeltreffende mens-robotinteractie te garanderen.
 

Als onderdeel van de digitale strategie van de EU is in verschillende beleidsinitiatieven op het gebied van AI de nadruk gelegd op een mensgerichte benadering van de ontwikkeling en toepassing van technologie. In de context van geavanceerde robotica betekent dit dat we ervoor moeten zorgen dat systemen worden ontworpen en ingezet op een manier waarbij menselijke waarden en grondrechten niet in het gedrang komen. Voorts heeft de Europese Commissie stappen ondernomen om problemen op het gebied van aansprakelijkheid en verantwoordingsplicht in verband met het gebruik van AI aan te pakken en een herziene richtlijn productaansprakelijkheid en een richtlijn inzake aansprakelijkheid voor AI voorgesteld.
 

Veiligheid is een ander belangrijk aandachtspunt bij mens-robotinteractie. Met de aanneming van de nieuwe Europese machineverordening (Verordening (EU) 2023/1230) in 2023 beoogde de EU de veiligheidseisen voor machines (en verwante producten) op de EU-markt te actualiseren. In deze verordening wordt erkend dat zich veiligheidsrisico’s niet alleen kunnen voordoen in de vorm van fysieke schade, maar ook in de vorm van psychische belasting. Het belangrijkste rechtsinstrument dat de veiligheid en gezondheid op het werk (VGW) regelt, blijft echter de kaderrichtlijn veiligheid en gezondheid op het werk (Richtlijn 89/391/EEG).
 

Andere belangrijke uitdagingen die voortkomen uit de interactie met geavanceerde robots hebben te maken met de vereiste vaardigheden. De EU erkent al enige tijd dat de technologische vooruitgang een impact heeft op de arbeidsmarkt en de vereiste vaardigheden van de beroepsbevolking. Een belangrijk beleidsinitiatief op dit gebied is de Europese vaardighedenagenda voor duurzaam concurrentievermogen, sociale rechtvaardigheid en veerkracht. De agenda omvat verschillende acties voor bij- en omscholing om ervoor te zorgen dat mensen over de vaardigheden beschikken waaraan de arbeidsmarkt van nu en van de toekomst behoefte heeft.
 

Belangrijkste bevindingen

• De invoering van robottechnologieën wordt beïnvloed door externe en interne factoren. Volgens gegevens die zijn verzameld door de Eurostat-enquête over het gebruik van informatie- en communicatietechnologie in bedrijven, zijn hoge arbeidskosten en problemen met het werven van personeel belangrijke redenen om in robots te investeren. Belangrijke interne factoren zijn verhoging van het concurrentievermogen en productiviteitswinst.
   
• Industriële en dienstenrobots worden het meest ingezet door grote ondernemingen. In 2022 gebruikte ongeveer 1 op de 5 grote bedrijven in de EU industriële robots (voor lassen, lasersnijden enz.), terwijl slechts 1 op de 10 dienstenrobots gebruikte (voor bewaking, vervoer enz.). De adoptiegraad onder kleine en middelgrote ondernemingen is beduidend lager, voornamelijk vanwege de aanzienlijke kapitaalinvestering die nodig is om robottechnologieën te implementeren, en de schaalvoordelen die nodig zijn om de resulterende efficiëntieverbeteringen ten volle te benutten.
   
• Bij het beoordelen van de risico’s van mens-robotinteracties kijken organisaties vaak vooral naar de fysieke veiligheid, maar zien ze de psychosociale implicaties veelal over het hoofd. Door werknemers sterker te betrekken bij het ontwerp en de inzet van robottechnologieën zouden bepaalde stressfactoren kunnen worden verminderd, met name de onzekerheid die kan ontstaan in de eerste fasen van de invoering van technologie. Vaak is de betrokkenheid van werknemers noodzakelijk om systemen of toepassingen aan te passen of op maat te maken voor de operationele omgeving.
   
• Bij het integreren van robotoplossingen op de werkplek en het benadrukken van veilig technologiegebruik kunnen programma’s voor verandermanagement helpen om onzekerheid weg te nemen, de veerkracht van werknemers bij veranderingen te vergroten en hen in staat te stellen zich aan te passen aan nieuwe werkroutines. In de meeste organisaties waren er voor het werken met geavanceerde apparatuur geen specifieke kwalificaties of certificeringen nodig. Niettemin vroeg de invoering van robotsystemen om nieuwe digitale, analytische en zachte vaardigheden in sommige organisaties in bepaalde sectoren (bv. productie) of bepaalde beroepen (bv. managers en supervisors).
   
• Hoewel gegevens uit een onderzoek van het Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk suggereren dat mens-robotinteractie gepaard gaat met een hogere werkintensiteit, meer toezicht, een verslechtering van de sociale omgeving en verminderde autonomie, blijkt uit casestudies dat de negatieve resultaten eerder te wijten zijn aan organisatorische factoren en managementkeuzes dan aan de technologie zelf.
   

Beleidsadviezen

• Robottechnologieën, in het bijzonder wanneer ze gebaseerd zijn op AI, beloven de productiviteit te verhogen, de veiligheid op de werkplek te verhogen, eentonige taken te verlichten, de fysieke belasting te verminderen en het werk interessanter en bevredigender te maken. Om deze voordelen te realiseren, moeten werknemers echter een actieve rol krijgen bij de ontwikkeling van technologische oplossingen, in plaats van kostenbesparing centraal te stellen. Beleidsmaatregelen zijn van essentieel belang om een mensgericht ontwerp te bevorderen, met inbegrip van bewustmakingscampagnes, overheidsstimulansen voor onderzoek en ontwikkeling met nadruk op mensgerichtheid en de uitwerking van richtsnoeren voor ethisch en mensgericht ontwerp.
   
• De sociale partners kunnen een cruciale rol spelen bij het uitstippelen van beleid dat prioriteit geeft aan mensgerichte waarden en dat participatieve benaderingen omvat van het ontwerpen en implementeren van technologie op de werkplek. De kaderovereenkomst van de Europese sociale partners van 2020 over digitalisering is een belangrijk instrument voor het coördineren van de inspanningen en het bevorderen van mensgerichtheid met betrekking tot robotica.
   
• Er moeten blijvende inspanningen worden geleverd ter ondersteuning van opleidingsinitiatieven die prioriteit geven aan de ontwikkeling van vaardigheden die relevant zijn voor de samenwerking tussen mens en robot, waaronder digitale geletterdheid en aanpassingsvermogen en veerkracht in het licht van automatisering. Het is evenzeer van essentieel belang om ervoor te zorgen dat beginsel 10 van de Europese pijler van sociale rechten (over gezondheid en veiligheid) en het strategisch EU-kader voor gezondheid en veiligheid op het werk doeltreffend worden toegepast.